Ornamentika na ćilimu

Šare, mustre, baluci…

U različitim delovima Srbije ukrase na ćilimu različito nazivaju. U Pirotu i okolini to su šare; na jugozapadu Srbije baluci, u Vojvodini mustre. Izbor šara je zavisio od buduće namene ćilima – svakodnevni, svečani, obredni, kao i od ukusa tkalje i poručioca. Motivi su imali prvenstveno dekorativnu, ali i simboličku i magijsku ulogu.
 

Nazivi šara su često otkrivali njihovo poreklo. Tako se turski uticaj prepoznaje po ornamentima koji se zovu đulovi, rešme; grčki – oktopod, kandilo, a srpski tiče, stolica. Za neke je poznato da su preuzimane iz Bosne i Dalmacije i da su u novoj sredini dobijale i nove nazive kao što su bombe, kraišnik, kuferi.
 

Kraljičin rukav i vilinske oči

Ponekad je u samom imenu šare ovekovečeno kako je ona nastala. Tako je kraljičin rukav šara urađena na zahtev kraljice Natalije, a po uzoru na vez sa rukava jedne njene seljačke košulje. Rašićeva šara je prozvana po pukovniku Rašiću, koji je sa puta na kome je krajem 19. veka bio u pratnji kralja Milana Obrenovića, doneo jedan ćilim sa Kavkaza koji je poslužio kao uzor za novu dekoraciju na ćilimu. To je slučaj i sa šarom francuske bombone, s tim što su za nju tkalje dobile inspiraciju od svilenih bombona uvijenih u raznobojne papiriće, donetih iz dalekih krajeva. Primećuje se da su šarama davani živopisni nazivi, kao što su carski dvor, vilinske oči, rajska ptica, devojačka bašta, po čemu su se posebno isticale sremske tkalje.
 

Zmijuljice štite kuću

Motivi na ćilimima se mogu podeliti na geometrijske, vegetabilne, zoomorfne i antropomorfne. Najstarije šare bile su jednostavne poprečne pruge, u različitim bojama. Pripadaju grupi geometrijskih motiva, od kojih se na ćilimima često pojavljuju izlomljene linije koje asociraju na zmiju, te ih ponegde nazivaju zmijuljice. Ovaj motiv je moguće povezati sa razvijenim kultum zmije kod Srba, koja je smatrana zaštitnicom kuće.
 

Rombovi na mnogo načina

Romb se kao motiv javlja u velikom broju varijanti i kombinacija, dok u Pirotu šara sastavljena od nazubljenih rombova predstavlja sofru, niski drveni sto za obedovanje. Krst, kao motiv hrišćanstva, je tkan na ćilimima koji su imali ritualni značaj, poput tkanina koje stoje pod ikonom ili se na njima sveti vodica.
 

Drvo života, cvetni venac, a svekrvin jezik

Od vegetabilni motiva na ćilimima primarno mesto zauzima drvo života, prastari univerzalni motiv koji je u pirotskom ćilimarstvu dostigao vrhunsku izvođenje. Upotreba raznovrsnog cveća za dekoraciju poput ruža, božura, lala, ljubičica, dana i noći, karakteristična je za celu Srbiji, mada se posebno vezuje za vojvođansko ćilimarstvo, gde se od sredine 19. veka cvetni motivi koriste pod zapadnim uticajem. Prema nekim tumačenjima ruža je simbol devojke, dok je ruža u bokalu mlada žena. Interesantna je šara svekrvin jezik, na kojoj je predstavljen kaktus sa cvetom. Bio je običaj da ćilim sa ovim motivom buduća mlada poklanjala svekrvi, verujući da će na taj način postići dobar odnos sa muževljevom majkom. Cvetni venac je šara koja simbolizuje slavu, a smatra se da vlasniku donosila uspeh i priznanje za rad.
 

Žaba je plodnost, golub je ljubav, kornjača dug i srećan život…

Tokom 19. i 20. veka zoomorfni motivi, posebno ptice, su omiljena tema na ćilimima u Srbiji. Tkanine su ukrašavane predstavama pčele, leptira, konjića, jelenka, guske, pauna koje su istovremeno simbolizovale plodnost (žaba), vezu neba i zemlje (ptica u letu), ljubav i sreću (golub), ritmove rasta i ponovnog rođenja (jelen razgranatih rogova). Na motivu kornjače je, na primer, ona predstavljena sa četiri ispružene noge pod oklopom, a označavala je dug i srećan život. Kako se verovalo da gugutke simbolizuju slogu i ljubav u braku, postojao je običaj da devojka pred udaju istka ćilim sa ovim motivom i ponese ga u miraz.
 

Na krevetu ženske figure i bebke

A da su pored dobrih odnosa u bračnoj zajednici mislile i na potomstvo u njemu, svedoče ćilimi sa antropomorfnim motivima – lutke, odnosno bebke. Na tkaninama su predstavljene ženske figure sa decom, a vojvođanske neveste su njima ukrašavale krevete svojih soba, kao simbol budućeg poroda.
 

Orao za “srpsku slobodu”, kruna za kraljevinu Jugoslaviju

Šare na ćilimima ne samo da su govorile o tkaljama i njihovim ličnim osećanjima i doživljajima, već su na njih one beležile kulturno-istorijske okolnosti vremena u kojima su ćilimi nastajali. U periodu ukidanja Srpske Vojvodine i nacionalnog ugnjetavanja koje je usledilo, u Banatu je nastao ćilim “Srpska sloboda”. Na ćilimu je orao, kao centralni motiv okružen predstavama srpskog grba, uokviren sa pet zupčastih traka u različitim bojama. To su zapravo boje sa austrijske i mađarske zastave, a cela kompozicija simbolizuje srpstvo zarobljeno između Austrije i Mađarske. Ćilim “Jugoslovenska kruna” je urađen u čast ujedinjenja Srba, Hrvata i Slovenaca 1918. godine, po narudžbini kralja Petra i Karađorđevića.